Filed under: Παρουσίαση Διαλέξεων
Από τις 11 μέχρι τις 15 Ιουνίου διοργανώθηκε στην Αθήνα το εντυπωσιακό σε μέγεθος και εμβέλεια 7ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Συνταγματικού Δικαίου. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης ανοιχτής συνεδρίας με θέμα «Η φιλοσοφία αντιμέτωπη με απειλές εναντίον του συνταγματισμού» είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε, μεταξύ άλλων, την ανακοίνωση του Ρόναλντ Ντουόρκιν, του σημαντικότερου σύγχρονου φιλοσόφου του δικαίου.
Εδώ και κάποια χρόνια εμφανίστηκε, και σε ορισμένες χώρες δείχνει να επικράτησε, μια νέα αντίληψη για την πορεία του σύγχρονου κόσμου. Η αντίληψη αυτή απέκτησε φανατικούς θιασώτες και σφοδρούς πολέμιους. Υποστηρίζει περίπου τα εξής: ο 20ος αιώνα γνώρισε φρίκες και καταστροφές που η ανθρωπότητα δεν είχε ξαναδεί. Η νέα παγκόσμια τάξη που ήρθε στην επιφάνεια μέσα απ’τις στάχτες των σφαγών είχε για κεντρικό της μέλημα την διασφάλιση μιας αυστηρής και αποτελεσματικής προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Έτσι συντάχθηκαν χάρτες και συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα και η προστασία των δικαιωμάτων αυτών θεωρήθηκε πρώτη προτεραιότητα σε διεθνές και κρατικό επίπεδο. Όλα αυτά υπήρξαν σημαντικά επιτεύγματα. Όμως, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου τα πάντα άλλαξαν. Νέοι εχθροί και νέες απειλές φανερώθηκαν σε μια κλίμακα που κανείς δεν είχε φανταστεί. Ο νέος κόσμος που αναδύεται είναι ριζικά διαφορετικός από τον προηγούμενο και τίποτα δεν είναι πιο επικίνδυνο από το μείνουμε προσκολλημένοι στο παρελθόν, σε πρακτικές, αξίες και θεσμούς που πλέον ξεπεράστηκαν από μια νεοφανή πραγματικότητα.
Η νέα αυτή αντίληψη συνοψίζεται στο ακόλουθο σύνθημα: πρέπει να φτάσουμε σε μια νέα ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην ανακοίνωσή του ο Ντουόρκιν αντιτάσσεται σε τούτη την αντίληψη και επιχειρεί να εξηγήσει για ποιους λόγους ο τρόπος με τον οποίο τίθεται το παραπάνω δίλημμα είναι παραπλανητικός.
Μετά την 11η Σεπτεμβρίου και την κήρυξη του πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία, ψηφίστηκε στην Αμερική ο Πατριωτικός Νόμος, ο οποίος έδινε στην κυβέρνηση πρωτόφαντες, και για ορισμένους τρομαχτικές, εξουσίες. Στη συνέχεια αποκαλύφθηκε ότι ο πρόεδρος Μπους είχε εφαρμόσει ένα εκτεταμένο πρόγραμμα μυστικών παρακολουθήσεων των επικοινωνιών των πολιτών. Θύελλα αντιδράσεων ξέσπασε όταν αποκαλύφθηκε ότι η Αμερική είχε εγκαταστήσει σε διάφορες χώρες κέντρα όπου ασκούνταν συστηματικά βασανιστήρια, αν και επισήμως η κατηγορία αυτή διαψεύστηκε. Και στο μεταξύ εμφανίστηκε το Γκουαντανάμο.
Αίσχος ή αναγκαίο κακό, η νέα αυτή κατάσταση προκάλεσε σωρεία συζητήσεων, άλλοτε νομικής, άλλοτε ιδεολογικής κι άλλοτε αμιγώς πολιτικής φύσεως. Ο Ντουόρκιν επιχειρεί να μεταφέρει τη συζήτηση σε αυτό που ονομάζει επίπεδο της πολιτικής ηθικής. Η κριτική του αρχικά στρέφεται στην ιδέα ότι η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ανέξοδη, ακίνδυνη κι ανώδυνη. Αντιθέτως, υποστηρίζει, πρέπει να ξεκινήσουμε με την παραδοχή ότι το να επιμείνουμε στην προστασία των δικαιωμάτων αυτών ενδεχόμενως να έχει για τίμημα ακόμη και τη ζωή μας. Αν είμαστε διατεθειμένοι να προβούμε σε τέτοιου είδους θυσίες, λέει ο Ντουόρκιν, τότε τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν μπορεί να είναι απλώς ιδέες που τυχαίνει να μας αρέσουν· δεν έχουν να κάνουν απλώς με τα διανοητικά μας γούστα.
Στο βιβλίο του «Είναι δυνατή η δημοκρατία εδώ;» που κυκλοφόρησε πριν από ένα χρόνο από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Πρίνστον, ο Ντουόρκιν υποστηρίζει πως ο πολιτικός πολιτισμός μας είναι θεμελιωμένος σε δύο αρχές. Η πρώτη αρχή ορίζει πως η ανθρώπινη ζωή έχει μια εγγενή αξία. Έχει για μένα σημασία αν πέτυχα τη ζωή μου ή αν απέτυχα, αν κατάφερα να πραγματώσω τις δυνατότητες μου, αν μπόρεσα να κατορθώσα κάτι που να έχει νόημα ή αν σπατάλησα τις ευκαιρίες μου. Έχει σημασία αν κατάφερα να κάνω κάτι με το να ζω. Σύμφωνα με το Ντουόρκιν, αν πιστεύω ότι η δική μου ζωή έχει αξία, τότε προκειμένου να μπορέσω να δικαιολογήσω αυτή μου την πεποίθηση είμαι υποχρεώμενος να θεωρήσω ότι κάθε ανθρώπινη ζωή έχει αξία κι ότι η ζωή του κάθε ανθρώπου έχει μια ίση αξία.
Η δεύτερη αρχή υποστηρίζει ότι ο κάθε άνθρωπος έχει την προσωπική ευθύνη να εντοπίσει και να πραγματώσει την αξία στην ζωή του. Ο κάθε άνθρωπος πρέπει μόνος του να βρει τι δίνει στη ζωή του αξία, τι είναι γι’αυτόν σημαντικό. Ο άνθρωπος είναι κύριος της δικής του ζωής. Δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε πως οι δύο αυτές αρχές αντιστοιχούν στα ιδανικά της ισότητας και της ελευθερίας. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι ότι η ισότητα εμφανίζεται όχι μονάχα μη ανταγωνιστική της ελευθερίας, αλλά σαν μια αναγκαία προϋπόθεσή της. Σύμφωνα με τον Ντουόρκιν οι δύο αυτές αρχές, η αρχή της ίσης αξίας της κάθε ανθρώπινης ζωής και η αρχή του αυτόνομου προσδιορισμού τού τι προσδίδει αξία στην κάθε επιμέρους ανθρώπινη ζωή, αποτελούν τα συστατικά στοιχεία της έννοιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του πυλώνα του πολιτισμού μας.
Με βάση αυτές τις δύο αρχές επανέρχεται στο πρόβλημα της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε συνθήκες σύγχρονης τρομοκρατίας. Υπάρχει ένα γνωστό δίλημμα που συζητείται συχνά όταν εξετάζεται η σχέση μεταξύ τρομοκρατίας και δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ας φανταστούμε ότι έχουμε υπό κράτηση ένα τρομοκράτη ο οποίος έχει πληροφορίες για μια πυρηνική βόμβα που θα εκραγεί σε δυο ώρες στο κέντρο της πρωτεύουσας. Μπορούμε άραγε τότε να αδιαφορήσουμε για τα δικαιώματά του, προκειμένου να σώσουμε εκατομμύρια ζωές αθώων; Είναι επιτρεπτά τα βασανιστήρια σε μια τέτοια περίσταση;
Ίσως όμως να μην είναι αυτός ο καλύτερος τρόπος να θέσουμε το ερώτημα. Διότι εδώ μας ζητείται να προβούμε σε μια στάθμιση ανάμεσα στην ασφάλειά μας και τα δικαιώματά του. Ο Ντουόρκιν υποστηρίζει ότι η πραγματική στάθμιση είναι ανάμεσα στην ασφάλειά μας και την αξιοπρέπειά μας. Διότι προϋπόθεση της δικής μας αξιοπρέπειας είναι η αναγνώριση της αξιοπρέπειας στο πρόσωπο του κάθε ανθρώπου. Σκοπός όμως των βασανιστηρίων είναι να λυγίσουμε τη βούληση του βασανιζόμενου σε βαθμό τέτοιο ώστε να του αποστερήσουμε κάθε δυνατότητα επιλογής, να τον «αναγάγουμε σε ένα ζώο που κραυγάζει». Στερώντας την αξιοπρέπεια του βασανιζόμενου, λέει ο Ντουόρκιν, δεν παραβιάζουμε απλώς ένα δικαίωμά του· χάνουμε την ίδια στιγμή την δική μας αξιοπρέπεια.
Ο Ντουόρκιν μάς υπενθυμίζει πως στην προσωπική μας ζωή όταν έχουμε να κάνουμε με ανάλογες περιπτώσεις αποδίδουμε ιδιαίτερη αξία στην αρετή της ανδρείας. Ίσως σε μια κατάσταση κινδύνου να δείξουμε τόλμη και να μείνουμε πιστοί στις αξίες μας· ίσως πάλι να ενδώσουμε και να προτιμήσουμε την ασφάλειά μας. Σε κάθε περίπτωση το διακύβευμα είναι προσωπικό, αφορά εμάς τους ίδιους και την αξιοπρέπειά μας. Πολλοί θα ενθουσιασθούν απ’αυτή την επίκληση στην ανδρεία και θα απαιτήσουν σθένος και αγέρωχο φρόνημα στην πολιτική ζωή. Ίσως λοιπόν να μην είναι παράκαιρο να υπενθυμίσουμε ότι για τον Ντουόρκιν η ανδρεία εμφανίζεται στο πεδίο των πολιτικών αρετών προκειμένου να αναγνωρίσουμε στον αντίπαλο την αξιοπρέπεια που του αρμόζει στο βαθμό που είναι άνθρωπος. Κι ότι γενναιότητα δικαιούται να απαιτεί από τους άλλους εκείνος που απέδειξε προηγουμένως τη δική του ή εκείνος που συμμετέχει κι ο ίδιος προσωπικά στον κίνδυνο.
Δυο λόγια για τον Ντουόρκιν. Ο Ρόναλντ Ντουόρκιν γεννήθηκε το 1933 στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ. Μετά από πολύχρονη διδασκαλία στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, σήμερα μοιράζει τη διδασκαλία του ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και το Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου. Έχει συχνή δημόσια παρουσία, κυρίως μέσα από τις στήλες της New York Review of Books. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα έργα του Φιλελευθερισμός (εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1992), Αντικειμενικότητα και Αλήθεια (περ. Ισοπολιτεία, Δεκ. 1997) και Ισότητα (εκδ. Πόλις, 2006). Το magnum opus του Η Αυτοκρατορία του Δικαίου θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Ευρασία.
(δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή, 15 Ιουλίου 2007)
8 Σχόλια so far
Σχολιάστε
Φιλοσοφια στην Αθηνα 
Ι.Μία διευκρίνση, γιατί δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβα πλήρως: Επιλέγοντας να παραβιάσουμε την ελευθερία του άλλου, συμπροσβάλλουμε εν ταυτώ τη δική μας αξιοπρέπεια, προϋπόθεση της οποίας είναι η αναγνώριση ίσης αξίας – αξιοπρέπειας σε όλους. Σωστά; Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η μετάθεση της στάθμισης στο αυτό υποκείμενο.
ΙΙ. Η τελευταία φράση σας περί γενναιότητας μού θύμισε, με έναν εντελώς ελεύθερο συνειρμό, έναν στίχο από την προαστική Ελλάδα, μία μαντινάδα με παγκρήτια διάδοση:
Σχόλιο από Μύρων Κατσούνας 18 Ιουλίου, 2007 @ 10:23 μμΟι άντρες οι φανίσιμοι κι οι καστροπολεμάρχοι/
πως είν’ οι μπάλες (ενν. οι σφαίρες) δανεικές κατέχουν το στη μάχη.
Αγαπητέ Μύρωνα,
σας ευχαριστώ θερμά για τις παρατηρήσεις σας. Όπως παρατηρεί ο ίδιος ο Ντουόρκιν η θέση του συνιστά ουσιαστικά μια αναδιατύπωση της καντιανής κατηγορικής προσταγής. Έχουμε αυτή τη χαρακτηριστικά καντιανή μετακίνηση απ’το καθολικό στο καθέκαστο. Η αξιοπρέπεια μου πηγάζει απ’την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ζωής καθ’εαυτήν. Αρνουμένος την αξιοπρέπεια του άλλου προσβάλλω στο πρόσωπό του ολόκληρη την ανθρωπότητα, δηλαδή κι εμένα τον ίδιο. Εγκαθιδρύεται δηλαδή μια σχέση εξάρτησης μεταξύ της δικής μου αξιοπρέπειας κι αυτής των άλλων. Είναι για μένα αδύνατο να αναγνωρίσω στη δική μου ζωή αξία, αν δεν αναγνωρίσω μια ίση αξία σε κάθε ανθρώπινη ζωή. Πράγμα που έχει για συνέπεια πως αν προσβάλλω την αξιοπρέπεια του άλλου, προσβάλλω κατ’ανάγκη τη δική μου.
Ο Ντουόρκιν επιχειρεί να δείξει με άλλα λόγια πως το κόστος του βασανισμού δεν το επωμίζεται μόνο το θύμα, αλλά και ο θύτης. Αν και το κόστος για το θύτη είναι διαφορετικής υφής.
Εξαιρετική η μαντινάδα. Κάντε αν θέλετε το κόπο να την εξηγήσετε σε πρόζα, να εκδιπλώσετε το νόημά της.
Με φιλικούς χαιρετισμους,
Σχόλιο από scholarios 19 Ιουλίου, 2007 @ 12:43 πμΣχολάριος
Αγαπητέ Σχολάριε,
Αποδέχομαι τον κόπο για την εξήγηση της μαντινάδας σε πρόζα.
Ζητώ προκαταβολικά κατανόηση για τα επόμενα ερασιτεχνικά και άτακτα κρητολογικά μου.
Να πως την αντιλαμβάνομαι
Ο νεαρός, ο ντελικανής (<τουρκ: delikanli, ακριβής μτφρ: τρελά αίματα) καθίσταται άντρας και μάλιστα φανισιμιός, διωματάρης, ωριόθωρος, θεωρατικός, (πλήθος συνωνύμων), εν ενί λόγω ωραίος και ικανός πολεμιστής (καστροπολέμαρχος) στα μάτια της κοινότητας, αφ΄ής στιγμής και στο μέτρο που συνειδητοποιεί (που κατέχει) πως οι σφαίρες είναι δανεικές, πως ο αντίπαλος μπορεί να του δανείσει – μεταφορική εδώ η χρήση του ρήματος- μια σφαίρα και να τον πλήξει. Αποδέχεται όμως το υπαρκτό αυτό ενδεχόμενο, αναδέχεται και συμμετέχει ο ίδιος προσωπικά στον κίνδυνο.Γενναίος ων, την αυτή αγέρωχη συμπεριφορά απαιτεί και εκ μέρους του αντιπάλου του. Ετσι, λοιπόν, κατά μία άλλη διαλεκτόφωνη έκφραση, οι μπάλες ανταλλάσονται «αντρίστικα, μπέτη με μπέτη» (<ιταλ. petto, ήτοι στήθος με στήθος).
Με αυτήν τη συμπεριφορά ο άνδρας πρεπίζει (<στολίζει) το γένος του, αποκτά πρεπιά στην κοινωνία, ήτοι την προσήκουσα περιωπή (status) τιμής.
Το δίστιχο αυτό –προσωπικά το έχω ακούσει να συνοδεύει συρτά της Κισσάμου, της πατρίδας, κατά τους εθνικομουσικολόγους, όλων των συρτών χορών της Κρήτης- δίδει λυρικώ τω τρόπω έναν περιεκτικό ορισμό της ανδρείας στις αγροποιμενικές, ορεινές (και όχι μόνο πλέον) περιοχές της νήσου.
Κατά πόσον η αρετή αυτή συνδέεται με τα λεγόμενα του Dworkin παραμένει ζητούμενο, ερίτιμε Σχολάριε.
ΥΓ: Για τις λεξικογραφικές αναφορές βλ. Αντ. Ξανθινάκη, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001, 2η έκδοση και Ιω. Δ. Κονδυλάκη (επιμ. Θ. Δετοράκη), Κρητικόν Λεξιλόγιον, Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1990.
Σχόλιο από Μύρων Κατσούνας 19 Ιουλίου, 2007 @ 10:16 μμΒρίσκω εξαιρετικά τα σχόλιά σας και σας ευχαριστώ που μπήκατε στον κόπο να τα παρουσιάσετε εδώ. Η δημώδης λαλιά έχει στ’αλήθεια κάτι λέξεις εντελώς αναπάντεχες και πανέμορφες, σαν την πρεπιά που είναι σαν να υπήρχε από πάντοτε στη γλώσσα μας, και μόλις τώρα έπεσε πάνω της η αργοπορημένη ματιά μας.
Γιατί πιστεύετε ότι η μπάλα είναι δανεική κι όχι χαρισμένη; Πότε θα του επιστραφεί το δάνειο;
Με φιλικούς χαιρετισμούς
Σχόλιο από scholarios 19 Ιουλίου, 2007 @ 10:43 μμΗ μπάλα είναι δανεική και όχι χαρισμένη, γιατί στο πλαίσιο μιας (α)μάχης είναι πολύ πιθανό η δάνεια σφαίρα να επιστραφεί, ο τρώσας να τρωθεί, ενδεχομένως και από συγγενή του αρχικού τρωθέντος.
Αντί χαιρετισμού:
Σχόλιο από Μύρων Κατσούνας 19 Ιουλίου, 2007 @ 11:57 μμΜε τ’ αγριοπερίστερα χαιρετισμούς μου πέμπε/
των ήμερω περιστεριώ μη τως εκάμεις φέδε(<fides)
Τι θρεπτικος διαλογος για την ψυχη.Να ειστε καλα.Και να ειναι και ο Ντουορκιν καλα,για να ειναι και το δικαιωμα στη γνωμη καλα.
Σχόλιο από o -kairos 26 Ιουλίου, 2007 @ 11:11 μμΑγαπητέ Καιρέ, να είστε καλά για τα φιλικά σας λόγια. Η ενθάρρυνσή σας είναι πολύτιμη.
Με φιλικούς χαιρετισμούς,
Σχόλιο από scholarios 26 Ιουλίου, 2007 @ 11:27 μμΣχολάριος
Δεν έχω διαβάσει ακόμα το Is Democracy Possible Here?, αλλά είχα ακούσει τον Dworkin στην Οξφόρδη πριν ένα χρόνο περίπου. Η αίσθησή μου -και νομίζω των reviewers του βιβλίου- ήταν πως προσπαθεί να βγάλει κανονιστικό λαγό από λογικό καπέλο. Αλλά αυτό είναι αδύνατο, τουλάχιστο στη συγκεκριμένη περίπτωση, αφού ο βασανιστής μπορεί να ισχυριστεί με συνέπεια οτι, πρώτο, διατηρεί όλη την αξιοπρέπειά του όταν βασανίζει και οτι, δεύτερο, οι ζωές εκείνων που θα σωθούν από την ομολογία έχουν μεγαλύτερη αξία από τη ζωή του βασανιζόμενου. Οτι όλες οι ζωές έχουν αξία -κατά Dworkin- δεν συνεπάγεται οτι έχουν ίση αξία, ούτε οτι η αξία τους θεμελιώνει αξιώσεις προστασίας από βασανιστήρια.
Δεν αρνούμαι οτι υπάρχουν καλά επιχειρήματα εναντίον της χρήσης βασανιστηρίων: μάλιστα πολλά με πείθουν. Όμως αυτό το επιχείρημα του Dworkin δεν έπεισε, νομίζω, κανένα.
Σχόλιο από Νικόλας 17 Απριλίου, 2008 @ 9:08 μμ